رنگ ها از نظر ملموس بودن و غیر ملموس بودن و نیز جایگاه بروز خود تعاریف متفاوتی دارند که از آن میان ما به دو تعریف کلی از آنها اکتفا می کنیم و به تعاریف جزئی تر در بخش انواع رنگ های مختلف اشاره خواهیم کرد.
تعریف رنگ فیزیکی
این رنگ عبارت است از احساس چشم در برابر انعکاس نور بر روی شیء و به تعبیر دیگر توزیع انرژی طیفی لوزی است که از یک سطح منعکس می شود.
تعریف رنگ ماده ای
رنگ ماده ای عبارت است از هر نوع ماده طبیعی یا مصنوعی رنگ زا که در رنگ آمیزی اشیاء و اجسام به کار برده می شود.
رنگ های فیزیکی
رنگ های اصلی فیزیکی هفت رنگ هستند که عبارتند از رنگ قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی و بنفش. رنگ سفید مجموعه ای از رنگ های گفته شده است. بر اساس نظریه ی موجی نور ثابت شده است که رنگ های مختلف فیزیکی نورهایی هستند که طول موجشان با هم اختلاف دارد؛ مثلاً نور قرمز تیره با طول موجی معادل ۸/۰ میکرون بالاترین و نور بنفش با طول موج ۴/۰ میکرون پایین ترین درجه ی طول موج را دارند و طول موج سایر رنگ ها هم طول موجی بین این دو رنگ است. لازم به یادآوری است که این رنگ ها به صورت متصل تغییر می کند به نحوی که مرزبندی دو رنگ مشخص نیست (مصاحب، جلد اول، ذیل ترکیب واژه های رنگ های فیزیکی).
رنگ های ماده ای
رنگ ماده ای عبارت است از هر نوع ماده طبیعی و مصنوعی رنگ زا که در رنگ آمیزی اشیاء و اجسام به کار برده می شود. به نظر اکثر کارشناسان صنعت رنگرزی و رنگ سازی در طبیعت فقط سه رنگ اصلی وجود دارد. این سه رنگ عبارتند از: رنگ های قرمز، آبی و زرد. سایر رنگ ها از ترکیب دو یا سه رنگ اصلی گفته شده، تهیه می شوند. رنگ سیاه مخلوطی از این سه رنگ اصلی است. با ترکیب دو رنگ اصلی و تغییر میزان و رفتار آنها، رنگ های متعددی ساخته می شوند؛ مثلاً از آمیزش رنگ قرمز و آبی چندین هزار رنگ کم رنگ و پر رنگ مایل به قرمز و آبی به وجود می آید. از آمیزش رنگ قرمز با زرد هم چندین رنگ مایل به لیمویی و طلایی به دست می آید و یا از آمیزش رنگ زرد و آبی طیف گسترده ای رنگ سبز کم رنگ یا پر رنگ تهیه می شود از آمیزش سه رنگ اصلی با هم می توان رنگ های زیادی از جمله زیتونی، قهوه ای و غیره به وجود آورد، که دست اندرکاران صنعت رنگرزی سنتی ایران و از جمله کاشان به اکثر رموز یاد شده تا حدّ قابل توجهی آگاهی دارند.
رنگ های ماده ای نیز به لحاظ کیفیت و نحوه ی تهیه آنها به دو دسته تقسیم می شوند:
۱-رنگ های شیمیایی
قدیمی ترین رنگ شیمیایی را در سال ۱۸۳۸ میلادی «سر ویلیام پرکین» شیمیدان معروف انگلیسی و همکارانش ساختند. بیشتر رنگ های شیمیایی از تقطیر ذغال سنگ به دست می آیند. صنعت رنگ سازی شیمیایی تا به امروز پیشرفت قابل توجهی کرده است و تعداد و تنوع رنگ های شیمیایی و فنون و روش به کار گرفته در تولید آن از حوصله ی این بحث خارج است و پرداختن به آن باعث می شود تا از موضوع اصلی رنگ طبیعی و رنگرزی با آنان است دور شویم.
۲- رنگ های طبیعی
انواع متعدد این رنگ ها و مواد مؤثر در رنگرزی با آنها اکثراً در طبیعت وجود دارند این رنگ ها در صنعت رنگرزی سنتی ایران نقش قابل توجهی ایفا می کنند. نقش ها از نظر منشأ به سه دسته تقسیم می شوند:
۲-۱٫ مواد رنگ زای گیاهی یا (نباتی)
همه ی گیاهان موجود در طبیعت دارای رنگ هستند و می توانند مولّد رنگ باشند. مواد رنگزای گیاهی در مقایسه با سایر مواد رنگزا از اهمیّت و اعتبار بیشتری برخوردار هستند. شاخص ترین مواد رنگزای گیاهی شناخته شده در صنعت رنگرزی عبارتند از: نیل nil، حنا hana، جفت joft، روناس runas، اسپرک esperak، بقم سرخ baqam، برگ مو، برگ کول barqekul، برگ ویج wij barge، برگ خیار، برگ گل داوودی، تمشک جنگلی، سماق، زرشک، زردچوبه، زعفران، پوست گردو، پوست انار، پوست پسته، پوست پیاز، پوست فندق، گل همیشه بهار، گل زبان گنجشک، گل ختمی، گل آفتابگردان، گل انار، گل شب بو، گل اسکوتی goleskuti، گندل gandal و بسیاری گیاهان دیگر.
قسمت رنگزا در گیاهان مختلف ممکن است، گل، ساقه، شاخه یا ریشه باشد. امروزه به دلیل پیشرفت صنعت رنگرزی و معمول شدن رنگ های شیمیایی اکثر گیاهان مورد استفاده قرار نمی گیرند؛ مگر تعدادی اندک که درباره ی هر یک توضیح داده خواهد شد.
۲-۲٫ مواد رنگزای حیوانی
این مواد همانگونه که از نامشان بر می آید؛ موادی هستند که به نحوی از حیوانات و یا حشرات گرفته می شوند و مهمترین آن «قرمز دانه» است درباره ی این ماده به علت نقش مهم آن در صنعت رنگرزی سنتی در مبحث جداگانه توضیح داده خواهد شد.
ارغوان
این ماده نوعی نرم تن دریایی است. معروفترین نوع آن، ارغوان صورتی است که منسوب به شهر «صور» لبنان است و سال هاست که دیگر استفاده از آن در صنایع رنگرزی معمول نیست.
۲-۳٫ مواد رنگ زای معدنی
این مواد به صورت خالص و یا ناخالص از معادن استخراج می گردند.
قدیمی ترین نوع آن «گل اخری» است که از ادوار ما قبل تاریخ در ایران استخراج و مصرف می شده است و بهترین نوع آن که شهرت جهانی دارد «گل اخری» جزیره ی هرمز در خلیج فارس است. «آبی پروس» یکی دیگر از رنگ های معدنی است که به صورت بلوری شکل و چند وجهی وجود دارد و در تهیه رنگ های نقاشی و رنگرزی به کار می رود. نام شیمیایی این رنگ «فرّ و سیانور فرّیک پناسیم» است.
ثبات رنگ
مقاومت رنگ در برابر عوامل مختلف شیمیایی، سایش و نور را «ثبات رنگ» می گویند میزان این مقاومت در برابر عوامل یاد شده؛ متفاوت است. از بین عوامل مؤثر در رنگ خامه قالی، سه عامل از اهمیت بیشتری برخوردارند که عبارتند از: «نور»، «شستشو» و «مالش». مرغوبترین نوع فرش از لحاظ رنگ آمیزی آن است که مقاومت رنگ های به کار رفته در آن در برابر سه عامل یاد شده؛ زیادتر باشد و به عبارت دیگر از درجه ی ثبات بیشتری برخوردار باشد. ثبات رنگ ها در برابر عوامل مختلف از نمره ۱ تا ۸ درجه بندی کرده اند و این امر قراردادی بین المللی است. درجه ثبات رنگ قالی در برابر نور نبایستی کمتر از نمره ۵ و در برابر سایر عوامل کمتر از نمره ۴ باشد؛ و در غیر اینصورت قالی تهیه شده از مرغوبیت لازم برخوردار نخواهد بود. همچنین جمع نمرات ثبات رنگ فرش مرغوب نبایستی کمتر از ۲۷ باشد. برای رنگرزی پارچه در صنایع نساجی، رنگ مصرفی را (از لحاظ درجه ثبات) با توجه به نوع مصرف پارچه انتخاب می کنند. مثلاً رنگ با ثبات نوری بیشتر را برای پارچه هایی به کار می برند که بیشتر در برابر نور قرار می گیرند. (مثل پرده) و رنگ با ثبات سایشی بهتر را برای پارچه هایی به کار می روند که هنگام مصرف در معرض اصطحکاک بیشتر قرار دارند. (مثل پارچه رومبلی و …)
قدمت رنگ
به استناد آثار باستانی و اشیاء به دست آمده از حفاری های باستان شناسی، در ایران از حدود پنج تا شش هزار سال قبل سفالینه های منقوش و رنگی به عنوان وسایل زندگی به کار می رفت که نمونه های این ظروف در اغلب موزه های معروف جهان نگه داری می شود از جمله لیوان سفالی منقوش شوش مربوط به سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد در موزه لوور فرانسه، و یا پیه سوز سفالی منقش، سیلک کاشان مربوط به هزاره ی اول قبل از میلاد که در گالری نلسون کانزاس سیتی آمریکا. وجود این اشیاء مؤید قدمت آشنایی مردم این سرزمین با رنگ و رنگ آمیزی است. از نشانه های دیگر آشنایی ایرانیان با رنگ و رنگ آمیزی می توان به موارد ذیل اشاره کرد: استفاده از براده ی فلزات و روش تهیه آن در دوم (عصر مس)، دوره ی سوم(عصر مفرغ) و دوره ی چهارم (عصر آهن) تاریخ ایران، بهره گیری از زنگار مس در تهیه رنگ فیروزه ای و یا سنگ چخماق و سرب در تهیه رنگ زرد و وجود اصلاحاتی از قبیل، «قرمز ایرانی»، «آبی ایرانی» و «لعاب ایرانی» که در اکثر مقالات و نوشته های مربوط به هنر سفال گری ذکر شده است، بعضی از محققین معتقدند که رنگ های استفاده شده در نقش و نگارهای ظروف سفالی تیره رنگ، کلاً از ماده ی منگنز است. ضمناً پیوستگی خاصی بین نمونه های سفالی عهد باستان و سفال های امروزی سفال گران روستای «کلپورگان» (از توابع سراوان در سیستان و بلوچستان) وجود دارد و این شباهت به دلیل وجود منگنزی است که از کوه های مجاور این روستا استخراج می گردد. قدیمی ترین ماده رنگزا که هنوز هم در صنعت رنگرزی (اعم از سنتی یا جدید) نقش به سزایی دارد «نیل» است. قدمت کشف و استفاده از نیل به حدود چهار هزار سال پیش بر می گردد.